De maatschappelijke waarde moet centraal staan
De wetenschap kan alleen bijdragen aan oplossingen voor grote maatschappelijke uitdagingen, als ze samenwerkt met álle belanghebbenden in de samenleving. Maar dan moeten universiteiten wel de deuren opengooien en keuzes maken, betoogt Eefje Cuppen, directeur van het Rathenau Instituut.
De waarde van transdisciplinaire samenwerking
In deze serie spreken we mensen uit verschillende domeinen van het wetenschappelijke veld over de waarde van transdisciplinaire samenwerking. Hierbij wordt kennis uit de wetenschap geïntegreerd met kennis uit de praktijk. Hoe draagt zo’n aanpak bij aan de maatschappelijke taak van academische instellingen in deze uitdagende tijden? Wat is hiervoor nodig en wat levert het op? In dit artikel vertelt Eefje Cuppen hoe waardendiversiteit kan bijdragen aan betere en breder gedragen oplossingen voor complexe maatschappelijke problemen.
Verstopt tussen de rijzige gebouwen bij station Laan van NOI huist het Rathenau Instituut in een non-descript kantoor. “Niet de meest inspirerende omgeving,” geeft Eefje Cuppen lachend toe. Gelukkig zijn vlak bij de volkstuintjes waar ze af en toe kan uitwaaien tussen al het groen en zit ze ook één dag in de week tussen de studenten op de Leidse campus in het centrum van Den Haag.
foto: Michelle Muus
Die afwisseling van omgeving en interactie met verschillende mensen is wat Cuppen zo verfrissend en waardevol vindt. Niet alleen voor haarzelf, maar ook voor de aanpak van de grote uitdagingen waar we met zijn allen voor staan, zoals klimaatadaptatie, de druk op de gezondheidszorg en de energietransitie.
Als directeur van het Rathenau Instituut en als hoogleraar bij de Universiteit Leiden onderzoekt ze hoe participatie van burgers en andere stakeholders kan bijdragen aan het democratiseren van wetenschap, technologie en innovatie. Met als doel oplossingen te vinden waar de hele maatschappij bij is gebaat.
wie bepaalt de discussie, wie wordt gehoord, welke stem telt zwaarder?
Macht
Die uitdagende maatschappelijke vraagstukken gaan over ingrijpende verandering, de overgang van een oud naar een nieuw systeem, legt Cuppen uit. “Het oude systeem gaat gepaard met allerlei gevestigde belangen en machtsposities. Je moet dus vooraf goed nadenken over wie je aan tafel zet en over de onderlinge machtsverhoudingen: wie bepaalt de discussie, wie wordt gehoord, welke stem telt zwaarder? Want het gaat dus ook om macht.’’
Je moet daarom helder krijgen welke onzekerheden, belangen en waarden er op het spel staan. Helemaal als het om complexe maatschappelijke vraagstukken gaat waar verschillende partijen verschillende, soms tegenstrijdige, belangen hebben.
hoe kunnen we praten over verbinding met de samenleving, zonder te praten met die samenleving?
“Om die diverse perspectieven zo goed mogelijk tot hun recht te laten komen heb je een goed ontwerp en een goede methode nodig. Maar dan moeten we als wetenschappers de manier waarop we zijn getraind even thuislaten en uit onze comfortzone treden. We hebben allemaal onze impliciete vooroordelen en aannames. Daar moeten we mee geconfronteerd worden om ze daarna los te laten. En we moeten leren luisteren naar wat mensen bezighoudt. Want hoe kunnen we praten over verbinding met de samenleving, zonder te praten met die samenleving?’’
Ze vreest dat de universitaire wereld nog niet klaar is voor die zo broodnodige samenwerking met de maatschappij. “Eigenlijk is de term ‘transdisciplinair onderzoek’ al verkeerd. Het is een term die uitgaat van een onderzoeker die denkt: hoe kunnen andere mensen meedoen aan mijn onderzoek? Transdisciplinariteit en maatschappelijke opgaven gaan over de verbinding met de samenleving. Maar we hebben de verbinding met de maatschappij verloren en dat voelen we nu.’’
foto: Michelle Muus
Niet de kern
Transdisciplinair onderzoek vindt op dit moment nog maar mondjesmaat plaats en dan ook nog eens buiten de lijnorganisatie, constateert Cuppen. “Enigszins gechargeerd: dan heb je een paar programma’s in de marge van het primaire proces, met mensen met deeltijdaanstellingen uit tijdelijk geld, en heel veel mooie posters en flyers om het in de etalage te zetten. Maar het is niet echt de kern.’’
Langlopende onderzoeken komen daardoor moeilijk van de grond. “Ook al heb je een mooi team met hartstikke goede initiatieven en mensen die het leuk vinden om samen te werken. Ik heb dit vaak gezien in mijn werk met methodologieën voor participatieve dialoog. Dan werd die methodologie bijvoorbeeld niet goed gebruikt, of was het een eenmalig project waar geen verdere opvolging op kwam of dat niet verder werd ingebed.’’
Ze denkt dat dit komt door kortetermijndenken. “Om samen te werken met andere partijen heb je een lange adem nodig. Het kost tijd om elkaar te leren kennen, een gezamenlijke taal te vinden, vertrouwen op te bouwen en te leren hoe je moet samenwerken. Je moet realistisch zijn over je verwachtingen en wat je daarvoor nodig hebt.’’
Systeemuitdaging
Transdisciplinair onderzoek is bovendien lastig door de huidige bekostiging van de wetenschap. De wetenschap is nog steeds te veel gericht op competitie en concurrentie. “Als onderzoeker werd ik getraind om altijd maar achter geld aan te hollen. Dat is de incentive. Maar dat helpt niet als je met andere partijen wilt samenwerken aan oplossingen voor de maatschappij. Die disciplinaire zuilen met allemaal hun eigen potjes geld helpen ook niet. Ik ken voorbeelden waarbij faculteiten elkaar moeten betalen om gezamenlijk onderwijs te kunnen organiseren. Dat is van de zotte.’’
Als je onderdeel wilt zijn van een lokaal of regionaal kennisecosysteem, dan volgt daar een andere strategie uit dan als je tot de top van de mondiale wetenschap wilt behoren
Volgens Cuppen moeten universiteiten keuzes maken als ze samen met andere partijen oplossingen willen creëren voor complexe maatschappelijke vraagstukken. “Als je onderdeel wilt zijn van een lokaal of regionaal kennisecosysteem, dan volgt daar een andere strategie uit dan als je tot de top van de mondiale wetenschap wilt behoren. Ik zeg niet dat het één beter is dan het ander, maar die keuzes zie ik universiteiten nu niet maken. Ik hoop wel dat ze erover gaan nadenken.’’
Ze hoopt ook dat universiteiten er meer vaart achter zetten. “Ergens ben ik wel teleurgesteld dat we niet al verder zijn in de ontwikkeling van transdisciplinair onderzoek. Er werd al over gepraat toen ik 25 jaar geleden begon met studeren. Ik heb het idee dat bepaalde discussies maar herhaald worden. Tegelijkertijd zie ik ook dat het veel meer is ingedaald in de standaardpraktijken van wetenschap en onderzoek. Maar ik had wel gehoopt en verwacht dat het wat sneller zou gaan. Een vlucht voorwaarts zou helpen.’’
foto: Michelle Muus
De enorme druk waaronder de wetenschap nu staat vindt ze verschrikkelijk, maar die biedt ook een kans, meent ze. “De bezuinigingen dwingen de wetenschap om opnieuw na te denken over waar ze van en voor is, en daarin te prioriteren. Veel van de keuzes die in het verleden zijn gemaakt voelen als een soort vaste waarheid. Het vergt nieuwsgierigheid en lef om met een open blik te kijken naar andere denkbeelden en oplossingsrichtingen.’’
Als je een netwerk hebt en kunt voortbouwen op eerdere samenwerkingen, geeft dat een enorm voordeel
Cuppen ziet het als een kwestie van doen en volhouden. “Als je een netwerk hebt en kunt voortbouwen op eerdere samenwerkingen, geeft dat een enorm voordeel. Je kunt mensen dit vertellen, maar ze moeten het soms ervaren om echt te beseffen. Dat ze denken: nu begrijp of voel ik het.’’
Maatschappelijke impact met Convergence
Onze maatschappij staat voor problemen die zo complex zijn, dat ze niet vanuit één vakgebied opgelost kunnen worden. Als instellingen met diepe wortels in onze regio, willen wij – TU Delft, Erasmus MC en Erasmus Universiteit Rotterdam – graag bijdragen aan oplossingen. Daarom hebben we onze krachten gebundeld in Convergence. In dit samenwerkingsverband convergeren (verbinden en integreren) we kennis, methodologieën en data uit onze aanvullende disciplines met inzichten vanuit de praktijk, en leren we van én met elkaar.
Zo werken we bijvoorbeeld samen aan oplossingen voor de druk op de gezondheidszorg en de impact van klimaatverandering op pandemieën, burgers, stad en haven. We betrekken hierbij nadrukkelijk ook studenten, verpleegkundigen, overheden, bedrijfsleven en partners uit de maatschappij. Door deze transdisciplinaire aanpak ontwikkelen we nieuwe kennis(gebieden) en versnellen we innovaties. Spreekt dit je aan? Convergeer dan met ons mee en draag bij aan oplossingen waar dringend behoefte aan is – met de stad, vóór de stad.
